راهنمای خط و کتابت در زبان کردی

برای نوشتن زبان کردی، غالباً از الفبای عربی -که خود بازمانده خط سریانی آرامی است- استفاده می‌شود؛ اما برای کم شدن فاصله نوشتار با گفتار و نیز بیان برخی از ویژگی‌های زبان کردی، تغییراتی چند در این رسم‌الخط وارد شده است، که به‌اختصار بیان می‌شود:

حرکات و اعراب در رسم‌الخط کردی

1. زَبَر (فتحه). به‌جای گذاشتن علامت زبر روی حروفی که این حرکت را دارند، به آخر آن حروف، حرف «ـە» یا «ە» اضافه می‌شود. مثال: حَسَن=حەسەن، بَهمَن=بەهمەن، بَرادَر=بەرادەر
2. زیر (کسره). در وسط کلمه «ـێـ» و در حالت پیوستگی به آخر کلمه یا آزاد «ێ» نوشته می‌شود. مثال: کِتاب=کێتاب، زِمِستان = زێمێستان، پِسَر - پێسەر. [هر چند ابتکار تبدیل حرکات به حروف روی الفبای عربی، تا حد زیادی در کم کردن اختلاف نوشتار و گفتار موفق است، اما باید اذعان داشت که این رسم‌الخط هنوز در بیان دقیق تلفظ اصوات و صامت‌های زبان کردی کاستی‌هایی دارد. حال اگر بخواهیم زبان فارسی را نیز با این شیوه بنویسیم، نارسایی بیشتری مشهود است؛ فی‌المثل اگر به‌جای کسره (زیر)، «ێ» بگذاریم -که البته چاره دیگری هم نداریم- کسره را قدری کشیده‌تر از آنچه که تلفظ می‌شود نگاشته‌ایم.]
3. پیش (ضمه)، ضمه کوتاه را یک واو و ضمه کشیده را دو واو می‌نویسند. در این فرهنگ برای اجتناب از اشتباهاتی که در ترتیب الفبایی کلمات رخ می‌دهد، برای نشان دادن ضمه کشیده بر روی و او همان ضمه عربی گذاشته شده است. مثال: کردستان = کوردستان، کافور = کافور، هاروت = هاروت
4. تشدید (ـّ). حروف مشدد به صورت تکرار حرف نشان داده می‌شوند. مثلاً: «محمّد» را «موحەممەد» و «مکّه» را «مەککە» می‌نویسند.
5. کسره کوتاه. صوتی کوتاه نزدیک به صوت کسره است که در رسم‌الخط لاتین به‌صورت «i» نشان داده می‌شود؛ عرب آن را کسره مختلسه یعنی کسره دزدکی می‌خوانند. در الفباهای تابع خط عربی علامتی برای این کسره نیم‌بند منظور نشده است. در این کتاب برای نشان دادن این کسره، علامت سکون عربی (ـْ) به کار رفته است. برای مثال در واژه بینْگ به معنی نفس، حرف «ن» با این کسره کوتاه تلفظ می‌شود. برای ادای صحیح این کلمه بین دو حرف «ی» و «ن» توقفی کوتاه می‌کنیم و درنتیجه واژه دو سیلابی می‌شود؛ سیلاب اول «بیـ» و سیلاب دوم «نگ». به این ترتیب حرف «ن» با این کسره کوتاه بیان شده است.
6. الف (ا). در وسط یا آخر کلمه می‌آید و معادل حرف الف در وسط و آخر کلمات فارسی است؛ و در اول کلمه، همزه (ئ) می‌آید، مثال: باران=باران، اَحمد=ئەحمەد، آشنا=ئاشنا
7. نشانه‌های اصواتی که از خصوصیات زبان عربی‌اند و در زبان کردی نیستند، از الفبای کردی حذف شده‌اند. از قبیل: ث، ص، ذ، ض، ط وظ، که کردان آنها را تلفظ نمی‌کنند و در الفبا جایی ندارند. به‌جای «ث» و «ص» از حرف «س» و به‌جای «ذ»، «ض» و «ظ» از حرف «ز» استفاده می‌شود. همچنین جای «ط» را «ت» گرفته است.
8. نشانه‌های اصواتی را که در زبان کردی تلفظ می‌شوند و زبان عربی فاقد آن است، با علائم ویژه نشان داده و به الفبای کردی افزوده‌اند، که عبارت‌اند از: «پ»، «چ»، «ڕ»، «ژ» «ف»، «گ»، «ڵ»، «ۆ» و «ێ»
• حرف «ڕ» یا رای بزرگ، در برخی کلمات فارسی نیز تلفظ می‌شود مانند کر=کەڕ به معنی ناشنوا و پرگار=پەڕگار.
• حرف «ڤ» معادل v در خط لاتین، نمایانگر صوتی است، که فارسی‌زبانان یا به‌طور اصح تهرانیان در تلفظ کلمات «اول» و «مرودشت» در مورد حرف واو دارند.
• حرف «ڵ» در زبان فارسی تلفظ نمی‌شود و در میان زبان‌های ایرانی، از اختصاصات زبان کردی است. برای تلفظ این حرف باید سطح بیشتری از نُک زبان را به سقف دهان چسبانید و آنگاه صدای «ل» را از ته دهان تلفظ کرد.
• حرف «ۆ» واو مجهول در زبان فارسی امروز نیست. برای تلفظ آن مانند تلفظ واو لب را گرد کرده و دهان را قدری بیشتر باز می‌کنیم و صدای واو را ادا می‌کنیم.
• حرف «ێ» (یای مجهول) در فارسی هم تلفظ می‌شود و در واقع شبیه کسره‌ای است که زیر حرفی قرار بگیرد. مثال: کتاب = کێتاب.
• باید دانست که «ڵ» هیچ‌گاه در اول کلمه نمی‌آید و برعکس اگر کلمه‌ای با حرف «ر» شروع شده باشد حتماً «ڕ» تلفظ می‌شود.

جدول مقایسه‌ای حروف الفبای کردی

اشعاری به زبان فارسی را با هر دو شیوه رسم‌الخط فارسی و کردی ذیلاً می‌نویسم، تا از مقابله آن، فارسی خوانان، با خط کردی آشنا شوند و بتوانند از فرهنگ استفاده کنند.

تو کز محنت دیگران بی غمی

= تو کەز مێحنەتێ دیگەران بی غەمی

نشاید که نامت نهند آدمی

= نەشاید کێ نامەت نەهەند ئادەمی

مشکلی دارم ز دانشمند مجلس بازپرس

= موشکێلی دارەم زێ دانێشمەندێ مەجلێس بازپورس

توبه فرمایان چرا خود توبه کمتر می‌کنند

= تەوبێ فەرمایان چێرا خود تەوبێ کەمتەر میکونەند

بازگویم ای گل ار شرح پریشانحالیم

= بازگویەم ئەی گول ئەر شەرحێ پەریشانحالیەم

همچو گیسوی پریشان خانه بر دوشت کنم

= هەمچو گیسویێ پەریشان خانێ بەردوشەت کونەم

چون بتکده کهنه به نزدیکی کعبه

= چون بوتکەدەیێ کوهنە بێ نەزدیکی یێ کەعبێ

گویا که خدا خواسته آباد نگردیم

= گویا کێ خودا خاسته ئاباد نەگەردیم